Publikacja: 24/01/2020
Być szczęśliwym - tego trzeba się uczyć.
Eurypides (Εὐρῑπῐ́δης) (480–406 p.n.e.)
Psychoterapia Gestalt szczególnie koncentruje się na procesie homeostazy. Pojęcie ‘homeostaza’, odnoszące się do mechanizmu regulacyjnego, zostało zapożyczone z fizjologii funkcjonowania organizmów ludzi i zwierząt i zaadaptowane na potrzeby terapii w innym niż pierwotne znaczeniu.
Homeostaza w pojęciu Gestalt określa zdolność człowieka do kontrolowania swojego środowiska wewnętrznego w celu utrzymania stabilności reakcji wobec zmian środowiska zewnętrznego. Proces homeostazy nadzoruje podstawowe funkcje życia, utrzymując jednocześnie wewnętrzną równowagę, aby zapewnić zdrowie człowieka i zdolność do funkcjonowania w różnych warunkach. Konsekwencją procesu homeostazy jest spójne i wystarczające zachowanie ukierunkowane na zaspokojenie wielu potrzeb. Człowiek musi poradzić sobie z różnymi potrzebami, które często pojawiają się jednocześnie, co oznacza, że w normalnych warunkach trzeba ustalić priorytety i ustawić je w pewnej hierarchii ważności, która pozwoli na zaspokajanie potrzeb najpilniejszych, tymczasowo przenosząc inne potrzeby na dalszy plan.
Zaletą psychoterapii Gestalt jest postrzeganie funkcjonowania człowieka w kontekście jego środowiska. Jeśli proces homeostazy nie powiedzie się w wyniku niemożności zidentyfikowania najważniejszych potrzeb przez osobę z powodu braku wystarczającego kontaktu ze środowiskiem, „Gestalt” pozostaje niedokończony (czytaj: proces zostaje niedokończony). Z jakiś powodów człowiek nie może doświadczyć kontaktu z tym czego w danym momencie potrzebuje. W wyniku tej niekompletności zostaje zakłócona relacja między jednostką, a środowiskiem. Stwarza to brak elastyczności w sposobie interakcji jednostki z otoczeniem. Jest to kluczowy element ilustrujący różnicę między zdrową, dobrze dostosowaną osobą a osobą, która jest w konflikcie z otoczeniem.
Zgodnie z tą teorią, jednym z głównych celów terapii Gestalt jest zdolność przywracania samoświadomości, która jest tracona, gdy ujawnia się zaburzenie psychiczne. Odbywa się to poprzez przywrócenie zdolności człowieka do różnicowania doznań, co pomaga mu zidentyfikować to, co jest, a co nie jest prawdziwą częścią jaźni i w efekcie rozróżnienia co daje mu poczucie samorealizacji i osiągnięć, a co prowadzi do frustracji. Człowiek kierowany jest na poszukiwanie równowagi pomiędzy sobą a otoczeniem.
Tyle jeśli chodzi o psychoterapię Gestalt. Jednak temat oryginalnego pojęcia homeostazy jest równie ciekawy i nieoczekiwanie bardzo powiązany z kondycją psychofizyczną człowieka.
Jesteśmy istotami, które myślą i czują i zostały przystosowane do zupełnie innych warunków życia niż te, jakie sami sobie stwarzamy w naszym świecie, w którym jest mało miejsca na powszechną wiedzę o nas samych.
Idea pojęcia nazwanego „homeostaza” została stworzona przez Claude’a Bernard’a (ά 1813- ώ 1878) – francuskiego neurologa, który w swoich pracach badał stabilność wewnętrznego środowiska organizmów - „milieu intérieur”, jako warunku istnienia samodzielnego życia. Jego dociekania w tym zakresie stanowiły podwaliny wiedzy o homeostazie.
Walter Bradford Cannon (ά 1871- ώ 1945), amerykański neurofizjolog utworzył pojęcie „homeostaza” (z greckiego połączenia wyrażeń homois (ὅμοιος)- jednakowy, to samo i stasis (στάσις) - stan), opisując tak nazwane zjawisko w pracy zatytułowanej „Świadomość ciała” – wydanej w 1932 roku. Cannon w swej pracy opisał działanie organizmu, który dąży do zachowania pewnego rodzaju równowagi, która warunkuje jego poprawne funkcjonowanie w środowisku.
Twierdził on, że żywe ciało w jakiś tylko sobie właściwy sposób w dosyć wąskich granicach potrafi zachować pewien idealny stan w którym może funkcjonować. Mianem „idealny stan” określał zestaw fizyko-chemicznych parametrów ciała organizmu (takich jak ciśnienie krwi, odczyn pH krwi, tętno, temperatura ciała, stężenie pewnych substancji we krwi itd). Uważał, że homeostaza nie dzieje się przypadkowo, lecz jest wynikiem zorganizowanego systemu samosterowania.
Definiując pojęcie homeostazy, Walter Cannon miał na myśli mechanizm fizjologicznej regulacji organizmu, proces utrzymywania biologicznej równowagi organizmu zapewniającej jego funkcjonowanie, występujący w konkretnych warunkach otoczenia, przez jakiś okres czasu. Homeostaza nie wyjaśniała jednak całościowo mechanizmów biologicznej regulacji, a tym bardziej nie dotyczyła sfery psychologii.
Z upływem czasu pojawiła się homeodynamika (dynamiczna forma homeostazy) definiująca zdolność do funkcjonowania układu biologicznego dzięki ustawicznej sekwencji dynamicznie przeprowadzanych zmian parametrów homeostatycznych podsystemów tegoż organizmu.
Ta idea dynamicznej regulacji parametrów organizmu została nazwana w 1993 roku mianem „allostaza” z greckiego: allos -> ἄλλος “inny” i stasis -> στάσις “stan”).
Prościej, allostaza jest procesem regulacyjnym, wykorzystującym homeostazę. Homeostaza „pilnuje” ustawień zestawu parametrów organizmu w każdym podsystemie fizjologicznym. Allostaza zadaje tym podsystemom nowe zestawy parametrów, (które homeostaza utrzymuje), aby dostosować organizm do zmian wywołanych stresem, zmian wywołanych działaniem środowiska zewnętrznego lub zmian wewnątrz organizmu.
Homeostaza steruje w organizmie podsystemami niezbędnymi do życia, allostaza utrzymuje te podsystemy w równowadze w odpowiedzi na zmiany otoczenia oraz zmiany wynikające z cyklu życia organizmu.
Allostaza jest odmiennym, behawioralnym punktem widzenia na system regulacji organizmu, podkreślającym znaczenie dynamiki dostosowywania się organizmu do nowych warunków środowiska, opisuje zjawiska regulacyjne w znacznie pełniejszym zakresie i z wielu innych perspektyw niż homeostaza.
Punktem wyjścia dla teorii allostazy jest uznanie za fakt, że stałość parametrów organizmu nie jest zasadniczym warunkiem utrzymania życia. Nasz organizm musi funkcjonować w różnych sytuacjach/warunkach wymuszanych zdarzeniami zewnętrznymi.
Przykładem takich skrajnie odmiennych warunków zewnętrznych to siedzenie w wygodnym fotelu w ciepłym, przyjemnym i spokojnym pomieszczeniu, albo wiszenie w uprzęży na skale w stanie skrajnego zmęczenia, głodu, w wilgotnym od potu ubraniu, nocą na ścianie Everestu przy wietrze 140 km/h, temperaturze -60˚ Celsjusza i obniżonym stężeniu tlenu, albo słuchanie nieludzko wyjącego wściekłego szefa na spotkaniu w jego gabinecie.
Parametry fizykochemiczne ciała w tych sytuacjach są ustalane na różnych poziomach, bardzo skrajnych, zależnie od zapotrzebowania.
Jak już wspomniano w powyższym przykładzie, warunki życia nie są stabilne i z góry określone. Na przewidywalne powtarzalne zdarzenia składają się zmiany wynikające z naturalnego dobowego (ogólniej - okresowego) cyklu życia organizmu, a na te zmiany nakładają się jeszcze zdarzenia nietypowe, traktowane jako stres.
Stres w ujęciu ogólnym może być natury chemicznej, fizycznej, emocjonalnej lub psychologicznej.
Przykłady stresu emocjonalnego: strach, uczucie zagrożenia, wspomnienia, smutek, radość, miłość, nienawiść, złe relacje międzyludzkie w pracy, presja „za szybko”, za „dużo naraz”, „złe jedzenie”, „szybkie jedzenie”, niedostosowane wymagania standardu życia do ilości pieniędzy”, nadmierne oczekiwania, zmiany życiowe; ślub, rozwód, dziecko, śmierć, brak snu, choroba, wysiłek fizyczny, strach.
System allostatycznej regulacji jest sterowany naszym mózgiem, ma zdolność dostosowywania się i pozwala na znacznie szerszy zakres działania niż homeostatyczny układ regulacyjny.
System regulacji allostatycznej w celu ustalenia nowego stanu stabilnego organizmu uruchamia szereg układów w tym układ nerwowy, układ odpornościowy, układ mózgowy osi podwzgórze-przysadka-nadnercza, wykorzystuje także pozostałą część mózgu (rdzeń kręgowy, korę mózgową), reguluje układ sercowo naczyniowy.
Regulacja parametrów organizmu także realizowana może być przez czasowe wyłączanie lub ograniczanie działania pewnych funkcji fizjologicznych.
System allostatyczny, z tego punktu widzenia, dostosowując organizm do warunków wywołanych stresem, ma do dyspozycji całkiem spory wybór mechanizmów interwencyjnych; Podczas wystąpienia stresu, (a stresem tym może być przykładowo notoryczny strach wywołany mobbingiem albo stalkingiem, niepewność, presja związana z nadmiarem pracy, brakiem snu, przemęczeniem, strach odczuwany w wyniku toksycznych relacji domowników), system allostatyczny w celu adaptacji może stopniowo ograniczać funkcje organizmu niepotrzebne do bezpośredniej obrony, tj.: zatrzymać wzrost organizmu, zatrzymać łaknienie (źródło anoreksji), zatrzymać czynności reprodukcyjne i popęd seksualny, ograniczyć krążenie krwi w miejscach, nie narażonych na odczuwanie stresu (problemy z krążeniem), obniżyć reakcję na ból, obniżyć odporność immunologiczną (łatwość zapadania w zakaźne choroby), obniżyć poziom niektórych hormonów (grasicy i cytokin), zmniejszyć ciśnienie krwi (omdlewanie pod wpływem mocnych wrażeń psychicznych). Wymienio tu tylko kilka zachowań układu regulacyjnego, lecz tych, które rzadziej się kojarzą z systemem regulacji organizmu.
Nie tylko zewnętrzne czynniki mają znaczenie w procesie regulacji organizmu.
Na zmianę parametrów pracy organizmu mogą wpływać także warunki wewnętrzne samego organizmu. Oto kilka ilustracji takich wewnętrznych wymuszeń: Pocenie się rąk jest reakcją na stan zdenerwowania (np. podczas nauki jazdy samochodem). Czerwone uszy, czy rumience na twarzy są w wielu wypadkach reakcją na zawstydzenie lub wysiłek intelektualny mózgu (np. podczas prowadzenia wykładu). Zmiana składu potu spowodowana jest rodzajem psychicznego stresu – odpowiednio wysiłku fizycznego albo zdenerwowania).
Przeciążenie allostatyczne
Regulacja allostatyczna jest konsekwencją ewolucyjną; Aby przeżyć, organizm musi mieć zdolność do reagowania na zmiany. Jednak jest tu kilka ograniczeń, które wynikają z praw fizyki i są wspólne dla wszystkich układów regulacyjnych, obojętne czy są to układy biologiczne, mechaniczne, czy elektroniczne;
Do każdej zmiany potrzebna jest energia. Zakres zmian jest ograniczony. Układ może pracować w parametrach skrajnych, lecz dzieje się to kosztem szybkiego zużycia i/lub zniszczenia regulowanego systemu.
Tą ostatnią regułę bardzo dobrze ilustruje sposób wykorzystania procesora w komputerze. Można zwiększyć wydajność komputera poprzez zwiększenie częstotliwość taktowania zegara procesora. Zwiększa się wtedy średni prąd (jak kto woli - ładunek elektryczny) jaki przepływa przez tranzystory układu procesora w jednostce czasu, wzrasta ilość traconej mocy w postaci ciepła. Zakładając, że nie można już więcej ciepła odebrać z pewnej powierzchni chłodzonej układu, rośnie temperatura struktury krzemowej układu. Efekt końcowy – skrócenie życia układu nawet o ¾ jego nominalnej żywotności.
Organizm biologiczny potrzebuje dodatkowej energii (przetwarzanej z tłuszczu, glikogenu i protein), aby dostosować się do nowych warunków wywołanych jakimś stresem (ogólniej - zmianą).
Ewolucja tak uformowała organizmy biologiczne, aby każdy podsystem w organizmie mógł krótkotrwale dokonywać zmian adaptacyjnych w odpowiedzi na zmiany warunków środowiska oraz rocznego, miesięcznego, dobowego cyklu życia organizmu. Przykładowo: sen, marsz, stres w sensie psychicznym (strach, lęk, złość, napięcie, bardzo emocjonalne sceny z życia), fizyczny wysiłek, ciepło, zimno, zarażenie wirusem, choroba, uszkodzenie ciała. To są wszystko czynniki naturalne wymuszające doregulowanie organizmu w odpowiedzi na ich wystąpienie.
Natura nie przewidywała występowania pewnego rodzaju stresów / zmian środowiska tak szybko, w sposób długotrwały i w takim natężeniu, jak to nam funduje codziennie cywilizacja. Pojawiło się mnóstwo czynników natury socjologicznej, które nigdy wcześniej nie występowały w całej historii ewolucji. Lecz mimo to organizm człowieka próbuje doregulować jego biosystem allostatycznie do tych warunków uzyskując stan równowagi.
Jeśli jednak zmiany są zbyt duże i za szybkie (nieustanny stres ze strony otoczenia, nieprzyjemne interakcje międzyludzkie, nadmierna presja w pracy, ustawiczny „pęd życiowy” do sukcesu, zbyt dużo pracy, zakupy ponad stan, brak snu, stresujące informacje, nadmiar informacji, złe nawyki żywienia), dochodzi wtedy do przeciążenia allostatycznego organizmu.
Stan taki może prowadzić do ustalenia swoistej nowej równowagi organizmu, lecz jest to równowaga patologiczna. Co gorsze przeciążenie allostatyczne może nie być zauważone i łatwo w tym stanie człowiek może pozostać dłuższy czas. Człowiek (w przeciwieństwie do zwierząt) ma także możliwość, do pewnego stopnia i czasu, tłumienia skutków przeciążenia allostatycznego.
Za tę allostatyczną zdolność adaptacji, nawet do skrajnie niekorzystnych warunków, płacimy bardzo dużą cenę. Jest nią stopniowa utrata przez organizm zdolności do samoregulacji, uzyskanie stanu patologicznego organizmu, choroby organizmu i ostatecznie śmierć.
Inaczej mówiąc, zależnie jak duże jest obciążenie allostatyczne i jak długo trwa, skutek jest różny; Krótkotrwałe dostosowanie do warunków otoczenia i powrót do normy w pewnym czasie po ustaniu bodźca stresowego.
Dostosowanie do warunków otoczenia na dłuższy czas i w efekcie szybkie zużycie organizmu, gdy stres jest długotrwały.
Dostosowanie do warunków otoczenia na dłuższy czas, ale w patologicznej formie i w efekcie uzależnienia, depresje, choroby psychosomatyczne, lęki, zaburzenia osobowości, postawa zupełnej rezygnacji, zużycie organizmu.
Wreszcie wyczerpanie zdolności adaptatywnych, gdy przekroczymy możliwości regulacyjne organizmu, a w rezultacie choroba i śmierć.
Rezultaty przeciążenia allostatycznego nie są łatwe do intuicyjnej dedukcji, oto przykłady: Uwalniane hormony stresu, kortyzol i adrenalina podczas odczuwania stresu poprawiają pamięć, po to, aby dana osoba lub zwierzę unikało zapamiętanej sytuacji niekorzystnej dla jego organizmu. Jeśli ten sam stres pojawia się przez długi okres czasu (np. w pracy, na uczelni, w szkole czy w domu) następuje nieodwracalne uszkadzanie mózgu, poprzez uszkodzenie synaps i w efekcie zanik neuronów oraz osłabienie pamięci, zdolności do koncentracji oraz nauki.
Wzmożony stres powoduje zwiększenie ilości komórek odpornościowych i skierowanie ich w miejsca, gdzie powinny reagować przeciwko czynnikowi zewnętrznemu, ratując organizm od choroby. Jednak długotrwały stres powoduje, że ten sam hormonalny mechanizm powoduje osłabienie systemu odpornościowego organizmu i zapadamy znacznie łatwiej na choroby.
Nasz układ krwionośny odpowiada na zmiany odpowiednim doregulowaniem parametrów; w przypadku gdy zmieniamy pozycję z leżącej na stojącą, wzrasta ciśnienie krwi i jest ona kierowana do głowy, tak abyśmy nie omdleli. Jeśli jednak długo trwający stres powoduje, że organizm stale ma podwyższone ciśnienie krwi, dodatkowo przy niekorzystnym stylu żywienia, układ regulacyjny może powodować zatory naczyniowe i chorobę wieńcową.
Im bardziej złożony jest układ regulacyjny, jak w przypadku allostazy, tym większa jest jego wrażliwość i kruchość, a przez to podatność na błędy w regulacji i niedostosowanie do zbyt gwałtownych zmian środowiska, czego rezultatem mogą być niekorzystne skutki zdrowotne, patologiczne stany równowagi, jak depresja, uzależnienia, lęki, otyłość, choroby somatyczne itp.
Co można zrobić, by pomóc uniknąć przeciążenia?;
Niektórzy ludzie mają naturalną właściwość wyłączania się z narzucanego rytmu działania, nieświadomie ratując tym samym swoją równowagę organizmu i unikając w ten sposób przeciążenia allostatycznego. Często nawet nie wiedzą dlaczego tak, a nie inaczej postępują i na czym polega system regulacyjny.
Lecz w przeważającej liczbie przypadków ludzie są podatni na i równocześnie poddani ogromnej presji środowiska w rodzaju; musisz pracować wydajniej, musisz to kupić, musisz to mieć. Jak możesz być taki, kiedy inni postępują inaczej. Musisz mieć poglądy takie, jak ma nasza grupa. Nie możesz siedzieć obok nas. Jak możesz mieć wolne, kiedy jest tyle do zrobienia. Musisz dobrze wyglądać, możesz ćwiczyć, ale pod warunkiem, że kupisz sobie drogi sprzęt, bo co powiedzą inni, gdy... . Musisz umieć korzystać z życia - najlepiej na całość; w jego pędzie i doskonałości…cokolwiek to znaczy. Zrezygnuj ze świąt, z rodziny bo jest praca, itd., itp.
Niektórym osobom potrzebna jest psychoterapia, która pozwoli zyskać taką świadomość i wartościowanie swojej osoby aby przywrócić stan równowagi organizmu.
Ćwicz regularnie, miej kontakt z rodziną, bardzo dużo odpoczywaj, zmniejsz wymagania wobec siebie, ogranicz poziom samokrytycyzmu, rób to co lubisz w czasie wolnym, odżywiaj się normalnie i z umiarem, zajmij się czymś interesującym, przestań się porównywać z innymi, pracuj rozsądnie, bądź asertywny, umiej powiedzieć “dość”,umiej postawić granice twojej przestrzeni. Te zasady, stosowane konsekwentnie mogą odnieść pozytywny skutek bez konieczności podejmowania terapii.
Jaką będziesz miał nagrodę za to? To właśnie ślepa uliczka, pułapka cywilizacyjnego prania mózgu. Nie będziesz miał żadnej nagrody, nie będziesz także żył przez to dłużej, nie będziesz także szczęśliwszy w rozumieniu cywilizacji konsumpcyjnej.
Patrząc racjonalnie, umrzesz wtedy, kiedy ci jest to pisane i nic na to nie poradzisz.
Będziesz po prostu żył w zgodzie ze swoim organizmem i być może dłużej zachowasz zdrowie.
Ale czy warto?
Na to pytanie można znaleźć wiele cennych i zaskakujących odpowiedzi pośród różnych filozofii życia. Ale jest to już temat na inny artykuł z cyklu Energia Vital.
